Nhắc đến ông, ta nghĩ ngay đến hai chữ toàn tài, thế nhưng như Nguyễn Du đã từng nói: “chữ tài liền với chữ tai một vần”, cuộc đời của Nguyễn Trãi cũng gặp phải những biến cố khắc nghiệt nhất của chế độ xã hội cũ.
Là một người phải trải qua nhiều chuyện như vậy, thế nhưng vẫn không làm mất đi cái phong thái nho nhã mang nét lãng mạn của một nhà Nho, điều đó thể hiện ngay trong các tác phẩm của ông, ông thả hồn nhiều vào thiên nhiên tươi đẹp, dù là mượn cảnh tả tình hay đơn thuần chỉ là để ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên, ông đều khiến cho độc giả cảm thấy xao lòng.
Ông viết nhiều về hoa mai, đối với ông mà nói, đây là loại hoa thanh khiết, trong sạch nhất, ông dành khá nhiều lời thơ đẹp đẽ cho loài hoa này.
Nguyễn Trãi không đơn thuần xem hoa mai chỉ như một loài hoa bình thường, mà đối với ông, nó tượng trưng cho những cốt cách cao đẹp, sang trọng, càng già càng tỏa sáng, càng đẹp đẽ, càng đáng trân trọng:
“ Xuân đến nào hoa chẳng tốt tươi
Ưa mày vì tiết sạch hơn người”
( Mai bài 1)
“Càng thuở già càng cốt cách
Một phen giá, một tinh thần”
(Thơ mai)
Gia sư Biên Hòa Đồng Nai thấy rằng Nguyễn Trãi viết về hoa mai không đơn thuần chỉ là để ca ngợi vẻ đẹp độc tôn của nó, mà còn muốn gửi gắm tấm lòng của một kẻ sĩ yêu nước, dường như ông cũng muốn gửi gắm những suy nghĩ, những trăn trở khôn nguôi của một kẻ có tâm nhưng bất lực trước thời cuộc, tuy vậy nhưng tác giả cũng muốn khẳng định được rằng, tấm lòng trung trinh của ông dành cho đất nước, lòng thương yêu nhân dân vẫn cứ mãi như dòng máu nóng luôn luôn chảy mãi trong ông cho đến hơi thơ cuối cùng.
“Đêm có mây, nào quyến nguyệt
Ngày tuy gió, chẳng bay hương”
( Mai già)
Sinh ra trên đời, sống một cuộc đời Nguyễn Trãi chỉ muốn sống cho đất nước, cho nhân dân, và ông luôn luôn tự ý thức rằng ông phải làm gì, phải sống ra sao để xứng đáng với khí chất Nho gia. Ông luôn nhờ những cảnh vật, sự vật thiên nhiên để gửi gắm tấm lòng mình, đó là một cách khiến ông có cảm giác mình còn sống, mình còn có ích dù thực tế có nghiệt ngã đến từng nào.
Xem thêm : lòng yêu nước của Nguyễn Trãi